Artykuł pochodzi z numeru specjalnego "Szkoły Nawigatorów" - wrzesień 2017.

Kanclerz Bismarck przeżywał chwile triumfu. Lata konsekwentnej pracy przynosiły owoce. Francja po klęsce 1871 roku lizała rany. Raty z nałożonej na to państwo kontrybucji w wysokości 5 miliardów franków w złocie zasilały systematycznie budżet Rzeszy. Zjednoczone Niemcy pod pruskim berłem wyrastały na potęgą militarną i przemysłową. Kanclerz postanowił teraz nieco bliżej przyjrzeć się i uporządkować sprawy na wschodnich rubieżach kraju. Raporty mówiły, iż w roku 1870 roku w Żabikowie pod Poznaniem grupa ziemian utworzyła Wyższą Szkołę Rolniczą, pierwszą polską uczelnię w zaborze pruskim ze znakomitą kadrą oraz bardzo wysokim poziomem nauczania. Wykłady odbywały się po polsku. Szkoła krzewiła polską kulturę i tradycję. Gdy po Wystawie Warszawskiej z początku roku 1875 o nawiązanie kontaktu z tą instytucją naukową zaczęły zabiegać liczne uczelnie zagraniczne (również te z Rzeszy), kanclerz o mało nie dostał apopleksji. Tego było za wiele. W Wielkopolsce u tych Irokezów - jak mawiał Stary Fryc - nie miało prawa być żadnej wyższej uczelni, ani niemieckiej ani tym bardziej polskiej. Bismarck nie mógł wprost rozwiązać uczelni, gdyż była ona zorganizowana w formie spółki akcyjnej, więc podważył jej byt ekonomiczny. Drogą administracyjną zakazał przyjmowania w poczet wykładowców oraz studentów osób bez paszportu niemieckiego. Cudzoziemcy musieli opuścić prowincję poznańską. W czerwcu 1875 roku z granic Prus zostało wydalonych 4 profesorów oraz 30 studentów.

Równolegle „żelazny kanclerz” nakazał podległym mu urzędnikom wprowadzić program germanizacji szkolnictwa najpierw średniego potem podstawowego, a także przy okazji zlikwidować możliwość wpływu na szkołę i uczniów duchownych katolickich, którzy do tej pory pełnili funkcję inspektorów szkolnych. Na mocy ustawy o nadzorze szkolnym zastąpili ich urzędnicy cywilni. Szkoła miała wyrugować z serc i umysłów uczniów polskość z jej językiem, religią, kulturą i tradycją na modłę pruską kijem i strachem. Gazety z ogromnym oburzeniem opisywały przypadki, kiedy to w szkołach elementarnych władze lokalne celowo zatrudniały nauczycieli nie potrafiących powiedzieć słowa po polsku a przy tym bardzo słabo opłacanych, za to mających w klasie nie pięćdziesięciu uczniów zgodnie z przepisami, tylko trzy razy więcej. Dzieci z pierwszej klasy nie rozumiały po niemiecku, więc nie były w stanie spełniać poleceń sfrustrowanego sytuacją belfra, za co dostawały regularne manto, uzupełniane często karą kilkugodzinnej „kozy”. Wracały do domów przerażone, zapłakane, poobijane i głodne.

Walka o szkołę niemiecką była pretekstem dla „żelaznego kanclerza” do wyeliminowania wpływu Kościoła Katolickiego na życie społecznie narodu. W zamyśle mieszkańcy zaboru pruskiego mieli przekonwertować się na religię protestancką. Kościół Katolicki został podporządkowany administracji państwowej i odcięty od Stolicy Apostolskiej. Od maja 1873 na podstawie tzw. „ustaw majowych” o obsadzie stanowisk kościelnych decydował rząd niemiecki. Uzyskanie pozwolenia na obsadzenie danej parafii uzależniono od ukończenia niemieckiego gimnazjum, następnie trzyletniego kursu teologicznego na uniwersytecie państwowym oraz zdania odpowiedniego egzaminu. Protesty duchowieństwa były łamane narzędziami ekonomicznymi - przez zawieszenie świadczenia państwa na rzecz Kościoła oraz przez wprowadzanie świeckiego dozoru nad majątkiem parafii, uzupełnionego narzędziami politycznymi – zakładającymi możliwość uwięzienia niepokornego duchownego, bądź jego wydalenie z danej miejscowości, okręgu, prowincji.

W 1874 r. wprowadzono obowiązek rejestracji związków małżeńskich przed urzędnikiem stanu cywilnego, oczywiście przed ślubem kościelnym oraz cywilne rejestry urodzeń i zgonów.

Następnym krokiem zmierzającym do wynarodowienia mieszkańców prowincji poznańskiej było wyeliminowanie języka polskiego z przestrzeni publicznej przez przyjęcie ustawy o języku urzędowym. Języka polskiego nie wolno było używać ani w sądzie, ani w administracji, ba nawet na poczcie, gdzie nie przyjmowano listów zaadresowanych po polsku. Podobnie było w urzędach stanu cywilnego. Tu pruscy urzędnicy chętnie zniemczali polskie imiona zgłaszanych po urodzeniu dzieci. Nauczycieli Polaków przenoszono w głąb Rzeszy, a do administracji państwowej i samorządowej po prostu ich nie przyjmowano. Rok 1885 zasłynął spec ustawą o banicji z prowincji poznańskiej wszystkich Polaków nie posiadających obywatelstwa niemieckiego, co zostało nazwane rugami pruskimi. Rok później weszła w życie ustawa kolonizacyjna. Komisja Kolonizacyjna z gigantycznym początkowym budżetem 100 milionów marek, powiększanym każdego roku, miała za zadanie wykupywać gospodarstwa ziemiańskie i włościańskie, parcelować je i tworzyć niemieckie osady od Odry do granicy rosyjskiej.

Wojna o rząd dusz oraz każdą piędź ziemi, choć toczona od pierwszego dnia zaborów, weszła teraz w decydującą fazę. Symbolicznie naprzeciw siebie stanęło w tym momencie dziejów dwóch gigantów wizji, intelektu i czynu. Każdy z nich rozumiał, iż najbliższe 20 lat zadecyduje, czy podczas przyszłej wojny Wielkopolska stanie przy Berlinie, czy przy Warszawie. Obaj panowie wyróżniali się potężnymi posturami a z charakteru apodyktycznością i determinacją w działaniu. Jeden był junkrem pruskim a drugi chłopem z chłopów. Pierwszy był kanclerzem mocarstwa, drugi skromnym wikarym najpierw w Śremie, potem proboszczem w Mogilnie. Otto von Bismarck dysponował całym aparatem państwowym: wojskiem, policją, tajnymi służbami, urzędnikami, budżetem. Orężem Piotra Wawrzyniaka był trzymany w ręku różaniec, z którym z pokorą w codziennej wieczornej modlitwie dziękował za otrzymane charyzmaty oraz wypraszał łaski potrzebne do działalności na niwie kościelnej, społecznej i gospodarczej.

Piotr Wawrzyniak przyjął święcenia kapłańskie w roku 1872 i od razu objął wikariat w parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Śremie. Miasto było siedzibą landrata (starosta powiatowy), komisarza obwodowego, sądu okręgowego i urzędu stanu cywilnego. Liczyło ponad 5 tysięcy mieszkańców i akurat przeżywało kryzys. Władze pruskie dokonały w roku 1871 kasaty zakonu Jezuitów, którzy przebywali tu przez 20 lat. Kazania Jezuitów oraz częste odpusty sprowadzały do Śremu tysiące wiernych z bliższych i dalszych okolic, handel kwitł i wszyscy mieli nadzieję na powrót starych, dobrych czasów. Wraz z odejściem Jezuitów upadł drobny handel oraz rzemiosło. Przywilej organizowania czterech jarmarków w roku, to było za mało, by ten rok przeżyć przy braku gotówki. Garnizon niemiecki , urzędnicy landratury, kolejarze tradycyjnie woleli zaopatrywać się u swoich. I tu submisje, czyli przetargi dla urzędów i wojska były dostępne przede wszystkim dla firm niemieckich. Założone w 1850 roku Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek Wekslowych wraz z Kasą Oszczędności i Pożyczek było w dołku organizacyjnym i miało zbyt mikre fundusze, by dać impuls do rozwoju miejscowemu mieszczaństwu, nie mówiąc już o okolicznych gospodarstwach włościańskich. Nie dziwota więc, że Śrem – jak pisał „Wiarus” w 1873 roku – tonął w lichwie żydowskiej. Na porządku dziennym było fałszowanie kontraktów, weksli, krzywoprzysięstwa, rozpijanie ludu. Lichwiarze przejęli znaczną część domów w samym mieście, wydziedziczyli okolicznych gospodarzy z kilkunastu tysięcy morg. Co bardziej ambitni obywatele mieli różne pomysły jak zaradzić tej sytuacji, ale brakowało im konsekwencji i uporu w ich realizacji, poza tym zbyt dużo czasu poświęcali na spory personalne a za mało na działanie.

Młody ksiądz-misjonarz miał 23 lata, gorącą głowę, temperament społecznika oraz znakomitego mentora w osobie księdza Augustyna Szamarzewskiego, który mawiał, że „praca moja w Spółkach więcej umoralnia, niż wszystkie moje kazania”. Dzieliło ich 17 lat różnicy wieku, a łączyła wspólna myśl, by każdy mieszkaniec Wielkopolski niezależnie od swojego statusu społecznego i materialnego był świadomym ogniwem funkcjonującym w sieci różnorodnych projektów ekonomicznych, naukowych, społecznych. A przede wszystkim, by każdy był dobrym, co rok bogatszym gospodarzem, do czego miała prowadzić droga bardziej przez współdziałanie z innymi a mniej przez konkurowanie między sobą.

Za sprawą księdza Szamarzewskiego Piotr Wawrzyniak stanął w roku 1873 na czele Towarzystwa Przemysłowego św. Wojciecha w Śremie i z właściwym sobie talentem tchnął w tę chylącą się ku upadkowi organizację nowego ducha. Przede wszystkim wprowadził zasadę regularnych spotkań oraz zaczął skłaniać jego członków do nauki współdziałania, co nie było takie proste, gdyż reprezentowali oni cały przekrój społeczny ziemi śremskiej – ziemian, rzemieślników, urzędników, czeladź. W pierwszym roku jego prezesowania na cotygodniowych posiedzeniach rozprawiano zarówno o zagadnieniach historycznych (Słowianie, Kościuszko, Wieliczka), naukowych (Kopernik, barometr, kulistość ziemi), ekonomicznych (banki, spółki zarobkowe, zabezpieczenie na życie, rachunkowość), praktycznych (organizacja w Śremie wystawy rzemieślniczej). Pogadanki przygotowywał głównie prezes, ucząc jednocześnie członków towarzystwa punktualności, odpowiedzialności , współpracy, rzetelności, systematyczności. Jako urodzony pedagog zwracał uwagę na czystość w posługiwaniu się językiem polskim, jako dyplomata łagodził spory, korygował nadmierne ambicje, gasił „słomiany” zapał. Z Towarzystwa wyrosło wiele inicjatyw. Uchwalono popieranie Towarzystwa Oświaty Ludowej i Pomocy Naukowych poprzez każdorazowe zbieranie składek po posiedzeniach. Założono kółko śpiewacze oraz czytelnię ludową. Rosły zbiory biblioteczne, gdyż Piotr Wawrzyniak był wielkim zwolennikiem samokształcenia. Nieodzownym elementem funkcjonowania ówczesnych stowarzyszeń były przedstawienia teatralne, majówki, zabawy i wycieczki, na które zapraszano wszystkich mieszkańców.

W roku 1877 w imieniu Towarzystwa Piotr Wawrzyniak zorganizował szkołę wieczorową dla czeladników. Oczywiście zajęcia prowadził osobiście sam ksiądz. Uczył w niej rachunkowości kupieckiej, geografii gospodarczej , korespondencji polskiej i niemieckiej. Szkoła ta miała przeciwdziałać germanizacji przyszłych rzemieślników.

Równoległe ksiądz Szamarzewski oraz ksiądz Florian Stablewski (późniejszy prymas Polski) wciągnęli młodego misjonarza do pracy w miejscowej Kasie Oszczędności i Pożyczek.

Piotr Wawrzyniak rozpoczął swoją przygodę z bankowością od stanowiska kasjera. Nie poprzestał na mechanicznym wpisywaniu wpłat i wypłat do odpowiednich rubryk, ale z właściwą sobie przenikliwością, w czym dopomagał mu wybitny talent matematyczny, wgryzał się w wiedzę dotyczącą wszystkich aspektów funkcjonowania kas pożyczkowych, czerpiąc zarówno ze swojego doświadczenia jak i z metody twórcy kas niemieckich Hermann’a Schulze-Delitzsch’a, opisanej w opracowaniu pt. „Stowarzyszenia zaliczkowe i kredytowe jako banki ludowe”. Autor ten wyszedł z założenia, iż dobrobyt klasy średniej może być budowany z miedziaków, bowiem nie wszystkie drobne firmy potrzebują w tym samym czasie kredytu na zaliczkowanie towarów, czy surowców, za to czasowo mogą dysponować niewielkimi rezerwami kapitałowymi. Jeśli te drobne środki zostaną zebrane w jednym miejscu, mogą stać się podstawą dla taniego i szybkiego kredytu, poręczanego solidarnie przez wszystkich udziałowców kasy.

W kasie takiej każdy mógł zdeponować swoje pieniądze, jednakże kredyt był dostępny jedynie dla jego członków i wyłącznie na obrót a nie na konsumpcję. Jako członków przyjmowano przy tym tylko takich kandydatów, którzy mieli nieposzlakowaną opinię. Banki takie miały ideę jasną i zrozumiałą dla każdego. Charakteryzowały się niskimi kosztami własnymi a nastawione były nie na zysk, lecz na możliwość skorzystania w każdej chwili z kredytu.

Jeszcze w tym samym roku śremska Kasa Pożyczkowa została zreorganizowana według pomysłu księdza Wawrzyniaka i powstał Bank Ludowy a on z kasjera awansował na wiceprezesa Rady Nadzorczej Banku, a od 1876 roku dyrektora zarządu, by przewodząc tej placówce przez kolejne 24 lata doprowadzić ją do rozkwitu. Od 1877 do 1879 r. oszczędności i depozyty Banku podwoiły się, a do 1897 roku wzrosły dziesięciokrotnie i wynosiły 4 miliony marek. Bank Ludowy konkurował z kasą powiatową i kasą pożyczkową niemiecką. Na tyle wyrobił sobie pierwszorzędną renomę, że i Niemcy składali tu swoje oszczędności.

Dzięki kredytom udzielanym przez Bank Spółdzielczy w Śremie powstała fabryka maszyn rolniczych i cygar, wytwórnia pieców kaflowych, tartak, kuźnia parowa, mleczarnia, rzeźnia, wytwórnia octu, tektury i asfaltu oraz liczne sklepy. Rozwijał się transport. W 1885 r. uruchomiono linię kolejową Śrem – Czempiń, gdzie można było się przesiąść do pociągu jadącego w kierunku Poznania lub Wrocławia. Po częściowo uregulowanej Warcie pływały z towarem szkuty, w 1912 roku pojawiło się nabrzeże załadunkowe, a od 1913 roku pomiędzy Śremem a Poznaniem kursował omnibus motorowy. Drogi bite łączyły Śrem z Kórnikiem, Dolskim, Czempiniem, Borkiem , Zaniemyślem i Książem.

Miasto wraz z mieszkańcami zainwestowało we własną gazownię, wodociągi i straż pożarną oraz pocztę ze stacją telegrafu. W 1885 roku 6300 mieszkańców obsługiwała jedna apteka, 4 lekarzy, weterynarz, 3 adwokatów.

Obywatele organizowali się a miasto stawało się coraz piękniejsze.

Od 1874 roku działała w mieście komisja, która doglądała porządku na ulicach i dziedzińcach oraz czuwała nad czystością wody w studniach. Podjęto te środki bezpieczeństwa ze względu na pojawiające się co i raz ogniska cholery.

W 1887 roku powstało Towarzystwo Ku Upiększaniu Miasta, gdzie nie mogło zabraknąć również księdza Wawrzyniaka i jego zdroworozsądkowych rad. Przez jakiś czas był nawet prezesem tej organizacji. Powstała promenada spacerowa na lewym brzegu Warty. Z myślą o miejskim parku Towarzystwo zakupiło dwumorgowy plac, po lewej stronie szosy od Poznania. Pierwszym krokiem zmierzającym do tego celu była budowa ogródka zabaw dla dzieci.

Ruch oddolnych inicjatyw rozpoczęty przez księdza Wawrzyniaka nie wygasł po jego wyprowadzce z miasta w 1898 roku. Przed samym wybuchem I wojny światowej Śrem liczył 7 tysięcy mieszkańców, z tego Polacy stanowili ponad 70% z tendencją wzrostową, ludność żydowska systematycznie się kurczyła stanowiąc poniżej 5% ogółu mieszkańców. Miasta nie udało się zgermanizować a lichwa przeszła do historii, w czym niebagatelną rolę odegrały obok kas pożyczkowych kółka rolnicze.

W kwietniu 1875 r. ksiądz Piotr Wawrzyniak był jednym z inicjatorów reaktywowania Kółka Rolniczego w Śremie. W 1878 r. stanął na jego czele i kierował nim przez ponad 20 lat współpracując ściśle z „królem chłopów” i twórcą ruchu - Maksymilianem Jackowskim.

Była to można powiedzieć orka na ugorze. Jeszcze w latach siedemdziesiątych XIX wieku stan włościański znajdował się w kiepskim położeniu. O przyszłości nikt nie myślał, co najwyżej o wiośnie i o żydowskim faktorze z pobliskiego miasteczka, który przywoził ziarno na siew oraz pieniądze na sprzęt i który nie omieszkał już z początkiem żniw zgłosić się po swój dług. W tej sytuacji dość pospolitym widokiem były chałupy i stodoły z połową dachu, z oknami i drzwiami w najnędzniejszym stanie, bez ogrodzeń, bez zapasu drewna do ogrzewania, z kiepskimi pługami, radłami i bronami oraz ogólnym rozgardiaszem na podwórzach. Płodozmian, trzymanie bydła w oborze, zakładanie łąk, pastwisk, sadów, ogrodów, melioracje, usuwanie kamieni z pól to były tematy jak z baśni o cudownej krainie, w której słońce nigdy nie zachodzi i wszyscy są bogaci i szczęśliwi. Codziennością były subhasty (licytacje), przejmowanie przez wierzycieli hipotek, nędza, topienie problemów w karczmie, wyjazd za chlebem do rozwijających się ośrodków przemysłowych Rzeszy, albo za ocean. Włościanin ze względu na brak wiedzy, łatwowierność, niezaradność był łatwym łupem dla wszelkiej maści lichwiarzy, którzy oszukiwali go na każdym kroku a on nawet nie zdawał sobie z tego sprawy, nie mówiąc już o podjęciu jakiejkolwiek obrony.

Kółka były narzędziem pracy oświatowej teoretycznej i praktycznej. Chłopi poza zasadami racjonalnej uprawy, wykorzystania nawozów, uczyli się organizacji gospodarstwa, dbałości o sprzęt, rachunkowości i budżetowania, elementów prawa gospodarczego i administracyjnego, a także tego jak wychowywać synów, a jak córki. Zaczęli ubezpieczać swój dobytek od ognia i gradu, zakładali spółki drenarskie, rozwijali działy pomocnicze, głównie sadownictwo, warzywnictwo, pszczelarstwo. Oszczędzali, oczywiście w miejscowych kasach pożyczkowych (bankach ludowych), by dokupić ziemię również od tych kolonistów niemieckich, którzy niegdyś stawiani im byli za wzór gospodarności i ochędóstwa.

Kiedy Jackowski składał funkcję patrona kółek w roku 1900 w Wielkopolsce funkcjonowało ich aż 200. Kółka były w posiadaniu 72 spółek drenarskich a wydrenowano za ich pomocą 124 tysiące morgów ziemi chłopskiej.

Włościanie stanowili też najliczniejszą grupę członków spółek pożyczkowych (banków ludowych).     I choć wielu z nich zaczynało swoją przygodę z bankowością od nauki pisania i czytania, to po kilkunastu latach nikogo nie dziwił ich wybór na członków rad nadzorczych.

Kolejnym pomysłem księdza Wawrzyniaka były spółki do zaopatrzenia gospodarstw rolnych i zbytu jego produktów, zakładane pod firmą „Rolnik”. Ich celem było wyeliminowanie lichwy z kanałów dystrybucji. Spółki te miały opierać się o miejscowe Banki Ludowe, skąd miał pochodzić pierwszy kredyt na kapitał obrotowy, dopóki majątek własny spółki przez wzrost udziałów i funduszy rezerwowych nie wytworzy własnego. Ułatwieniem kontroli prowadzenia interesów spółki miała być ta okoliczność, iż z reguły ci sami obywatele zasiadali w radach nadzorczych tak Banku Ludowego jak i „Rolnika”.

Ksiądz Patron dla „Rolników” stworzył w Patronacie osobny sekretariat administrowany przez doświadczonych handlowców, którzy w imieniu spółek wyszukiwali towar najlepszego gatunku, prowadzili negocjacje cenowe, zamawiali go i rozprowadzali wśród spółek.

Pierwszy „Rolnik” powstał w roku 1891 w Mogilnie założony staraniem księdza Wawrzyniaka, który chciał sprawdzić w realnych warunkach funkcjonowanie tego przedsięwzięcia. Znakomite rezultaty osiągnięte przez mogileńską spółkę dały impuls do rozwoju tej formy spółdzielczości w innych miejscach. W roku 1909 funkcjonowały już 43 spółki tego typu.

Aż do powstania pierwszej spółki parcelacyjnej w 1888 roku handel ziemią i jej parcelacja znajdowały się wyłącznie w rękach żydowskich, ze wszystkimi tego faktu konsekwencjami. Ksiądz Wawrzyniak dążył do tego, by spółki parcelacyjne zostały zorganizowane w każdym powiecie. Spółki te zakładali głównie ziemianie a zajmowały się one wykupem większych folwarków, czynnościami parcelacyjnymi oraz sprzedażą. Wielu nabywców rekrutowało się z grona robotników, którzy „na saksach” oszczędzali każdy grosz w „swojej” kasie, by po odłożeniu odpowiedniego kapitału zainwestować we własne gospodarstwo rolne. Filie polskich spółek oszczędnościowo-pożyczkowych działały w Berlinie, Lipsku, Bochum, Dortmundzie. W latach 1896 -1904 Polacy nabyli 198 730 morgów ziemi, na której powstało 8378 osad, przeciętnie każda po 23 morgi. Od Niemców banki parcelacyjne kupiły w tym czasie 255 850 morgów ziemi. I choć Komisja Kolonizacyjna też nie próżnowała, to jednak Polacy zyskali na tych transakcjach 100 tysięcy morgów. W odpowiedzi rząd pruski powołał do życia w 1904 roku Deutsche Mittelstandkasse (Niemiecka Kasa Stanu Średniego), bank zorganizowany w formę spółki akcyjnej, z funduszem założycielskim w wysokości 1,5 miliona marek, który sfinansował budżet państwa, Provinzial-Genossenschatftkasse, Posensche Landes-Genossenschaftsbank oraz berliński Landsbank. Zadaniem tej instytucji była organizacja osadnictwa chłopskiego oraz powiększanie niemieckiego stanu posiadania w prowincji poznańskiej poprzez pośrednictwo w kupnie gruntów, gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw. Był to najbardziej agresywny i antypolski bank.

W roku 1872 ksiądz Augustyn Szamarzewski powołał Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych jako centralę działających w Wielkopolsce instytucji spółdzielczych. Ksiądz Wawrzyniak w roku 1887 został powołany na funkcję wicepatrona Związku a po 4 latach został patronem, pełniąc ten urząd aż do swojej śmierci.

Patronat był zarządem Związku. Składał się z 7 osób. Jego zadaniem było reprezentowanie interesów spółek wobec władz krajowych i sądów. Natomiast w stosunku do zrzeszonych spółek prowadził działalność rewizyjną, oświatową, wychowawczą, doradczą i informacyjną. Ponadto Patronat zakładał nowe spółki i wprowadzał je do Związku. Bezwzględne przestrzeganie prawa oraz ustalonych zasad miało stać się najlepszą rękojmią dla depozytariusza nawet najmniejszego wkładu, gwarantującą mu i poczucie bezpieczeństwa i współuczestnictwa w procesie odrodzenia narodowego. Gazety, które trafiały nieomalże do każdego domu, co i raz z triumfem donosiły o kolejnym przejęciu interesu, gospodarstwa, kamienicy od Niemca, w części sfinansowanego kredytem spółkowym.

Ksiądz Piotr Wawrzyniak we wszystkich swoich poczynaniach zawsze zaczynał od dokładnego przestudiowania obowiązujących przepisów prawa, które tak doskonale poznał, iż urzędnicy niemieccy nie byli w stanie podważyć żadnego z jego działań, choć bardzo tego chcieli i nie raz się starali. Ministerstwo pruskie kilkakrotnie polecało pruskim władzom poznańskim i pomorskim, aby dostarczyły materiału, który dałby pretekst do rozwiązania polskiej organizacji spółdzielczej. Był tego świadomy i dlatego każde jego przedsięwzięcie czy biznesowe, czy propagandowe miało umocowanie w odpowiednich paragrafach prawa niemieckiego. Zatem pierwszym zadaniem, które sobie wyznaczył po objęciu funkcji Patrona było dostosowanie zasad funkcjonowania wszystkich spółek związkowych do sejmowej ustawy z maja 1889 roku. W tym celu zainicjował wydawnictwo pod tytułem „Poradnik dla Spółek”, w którym omawiał problematykę podatkową, księgową, proceduralną, organizacyjną, a nawet zabezpieczenia emerytalnego urzędników kas. Dla członków Rad Nadzorczych oraz Zarządów organizował kursy zawodowe. Co rok najważniejszym wydarzeniem były Sejmiki (walne zebrania związku), gdzie omawiano wszystkie wydarzenia poprzedniego roku i planowano zadania na rok następny.

Zgodnie ze statutem Związku oraz obowiązującym prawem każda spółka raz na dwa lata podlegała kontroli. Poza rewizją zwykłą, były też rewizje nadzwyczajne, czyli niespodziewane. W ciągu każdego roku ksiądz Wawrzyniak potrafił wykonać ich prawie 40. A nie była to prosta praca, o czym niech świadczy spis problemów, z którymi musiał zapoznać się rewizor wg Ustawy Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Poznańskie i Prusy Zachodnie z 1894 roku .

„§ 37. Rewizya rozciąga się na wszelkie urządzenia Spółki, na sposób prowadzenia interesów we wszystkich gałęziach administracyi, dalej na księgi i skrypta Spółki, jako też na zasoby w gotówce, w efektach, papierach handlowych i towarach.

Rewizor winien badać:

1. czy i w jakiej mierze prowadzenie książek odpowiada przepisom prawa handlowego?

2. czy weksle i obIigacye należycie wystawione i ostępIowane?

3. czy i o ile ustawia się rocznie inwentura?

4. czy obrachunki roczne, bilanse i propozycye co do podziału zysku i strat stwierdza Rada Nadzorcza?

5. czy czynność zarządu nie odnoszą się do innych celów niezgodnych z paragrafem 1 prawa o Spółkach?

6. czy o każdej zmianie w składzie zarządu uwiadomiono sąd?

7. czy prowadzi się spis członków, zgodny ze sądową listą członków?

8. czy zysku i udziałoczynów nie wypłacono wbrew §§ 19 i 22 prawa o Spółkach?

9. czy udziałoczynu nie brano w zastaw przy zawieraniu interesów, i czy nie zwalniano z obowiązkowych wpłat na udział?

10. czy zarząd nie przekracza przepisów, ustanowionych ustawami Spółki i uchwałami walnego zebrania lub Rady Nadzorczej?

11. czy przy Spółkach pożyczkowych i kredytowych nie zawiera się interesów z nieczłonkami ?

12. czy bez zezwolenia Rady Nadzorczej nie udziela się kredytu członkom zarządu, lub czy członkowie zarządu są poręczycielami?

14. czy wybiera się Radę Nadzorczą i czy istnieje takowa w liczbie potrzebnej do powzięcia uchwał?

14. czy członkowie Rady Nadzorczej, którzy zastępowali zarząd, nie wypełniali lub nie wypełniają przed uzyskaniem pokwitowania czynności swoich jako członkowie Rady Nadzorczej?

15. czy, jak często i w jakiej mierze Rada Nadzorcza kontrolowała zarząd w prowadzeniu interesów, i czy, jak często i w jakiej mierze Rada Nadzorcza dokonywała rewizyi?

16. czy ogłaszano bilans, liczbę wstępujących, występujących i przy końcu roku do Spółki należących członków, i czy ogłoszenia te podano do rejestru sądowego?

17. czy i o ile Rada Nadzorcza i zarząd wypełniają swoje obowiązki?

18. czy uchwały walnego zebrania zapisuje się w książkę protokuIarną?

19. czy nie zaszedł lub nie zachodzi wypadek, że majątek Spółki włącznie z funduszem rezerwowym i udziałoczynami nie starczy na pokrycie długów, i czy w takim razie zwołał zarząd walne zebranie w celu powzięcia uchwały o rozwiązaniu Spółki?

20. czy Spółka była lub jest niewypłacalną, i czy w takim razie zarząd stawił wniosek o otwarcie konkursu?” [1]

Efektem takiej kontroli było wskazanie uchybień w statucie, w zasadach księgowości, bądź w zestawieniu bilansowym, a przy zagrożeniu funkcjonowania spółki Patron albo doprowadzał do wymiany zarządu, albo pomagał przeprowadzić sanację spółki a w najgorszym wypadku przeprowadzał procedurę likwidacyjną, starając się za każdym razem, by udziałowcy jak najmniej stracili. Co roku były to jeden lub dwa przypadki bardzo dokładnie omawiane potem na Sejmiku.

Ks. Wawrzyniak w pierwszych latach swego patronatu zlustrował wszystkie spółdzielnie. Zabiegał o tworzenie nowych spółdzielni , ukrócił jednak wszelką nieskoordynowaną i lekkomyślną inicjatywę i wymógł, by inicjatorzy zwracali się do niego zawsze po aprobatę. Zanim powstała nowa instytucja badał skrupulatnie potrzebę jej stworzenia, możliwości rozwoju i warunki pracy. Nadto dbał o odpowiedni skład władz , samodzielnych w zakresie kierownictwa i samowystarczalnych w zakresie kapitałów, zdolnych do przekonania miejscowej ludności o korzyściach płynących z oszczędzania w kasie. Zapobiegł temu, by spory między zwalczającymi się wówczas w Niemczech kierunkami Schultzego z Delitzsch i Raiffeisena przeniknęły na grunt polski . Wprowadził w życie oryginalny typ wszechstanowej spółki kredytowej, w której doprowadził do tego, że wszystkie warstwy i grupy społeczne musiały nauczyć się współpracować ze sobą.

Banki ludowe odegrały pośrednio bardzo istotną rolę w sferze politycznej. Polski rzemieślnik , czy kupiec korzystający z kredytu w niemieckiej kasie oszczędności zobligowany był – pod groźbą wypowiedzenia kredytu – do głosowania w wyborach na kandydata niemieckiego. Po przeniesieniu się do polskiego banku głosował na Polaka. Niezależność ekonomiczna wpływała na decyzje polityczne, o czym boleśnie przekonali się rodzice dzieci biorących udział w strajku szkolnym o utrzymanie nauczania religii w języku polskim. Banki niemieckie w trybie natychmiastowym wypowiadały im kredyty.

Banki ludowe stały się też narzędziem do ukształtowania specyficznych i bardzo mocnych więzi społecznych. Na mocy prawa zwyczajowego gospodarstwo rolne po rodzicach obejmował najstarszy syn, który spłacał młodsze rodzeństwo gotówką z kredytu zaciągniętego w Banku Ludowym. Młodsi synowie byli wysyłani do miasta na naukę rzemiosła lub kupiectwa, gdzie korzystając z wiana zakładali potem swoje interesy, rozwijane znów przy pomocy kredytu z Banku Ludowego. Tym sposobem hasło „swój do swego po swoje” oznaczało de facto funkcjonowanie w kręgu rodziny, klanu, krewnych, sąsiadów, przyjaciół. W 1888 roku w Poznaniu na Starym Rynku były 4 firmy polskie – reszta żydowskie i niemieckie. W 1913 roku w tym samym miejscu stosunek się odwrócił. Zostały 4 sklepy żydowskie.

Przy objęciu swojego urzędu w roku 1891 przyjął ksiądz Patron Wawrzyniak 71 spółek z ponad 26 tysiącami członków. Udziały wynosiły 2,6 mln marek, fundusze rezerwowe 1,1 mln marek, depozyty 12,5 mln marek, zaś weksle 15,3 tys. marek. W 1909 roku, czyli na rok przed śmiercią księdza, spółek było 248, 116 849 członków, z udziałami 21,9 mln marek, fundusze rezerwowe wynosiły 10,8 mln marek, depozyty – 177,3 mln marek, weksle – 177,4 mln marek.

Choć ruch spółdzielczy rozwijał się prężnie, władze Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych - z księdzem patronem Augustynem Szamarzewskim - zdawały sobie sprawę z kruchości ich bytu związanego z brakiem kapitału. Nie chcąc, by w końcu te drobne spółki znalazły oparcie w niemieckich instytucjach kredytowych, same przystąpiły do organizacji własnego polskiego banku. Na przełomie 1885/1886 został zarejestrowany Bank Związku Spółek Zarobkowych. Była to spółka akcyjna, której zadanie streszczono jako "prowadzenie interesów bankierskich, a mianowicie regulowanie przypływu i odpływu kapitałów Spółek zarobkowych i gospodarczych przez przyjmowanie i wypożyczanie pieniędzy, i to nie tylko wobec Spółek pożyczkowych, ale także i osób prywatnych." [2] . Miał to być z założenia pośrednik pomiędzy tymi spółkami, które czasowo miały zbyt dużo kapitału i nie wiedziały, co z nim począć a tymi, które rozpaczliwie go poszukiwały na potrzeby swoich członków. Jednocześnie miał pełnić wobec spółek zrzeszonych w Związku funkcje kontrolne oraz przyciągać do Związku spółki do tej pory nie zrzeszone, poprzez zróżnicowanie odsetek od depozytów oraz kredytów. Bank zaczynał z kapitałem 40 tysięcy marek, rozłożonych na 200 imiennych akcji po 200 marek. Wśród 21 członków założycieli był również ksiądz Piotr Wawrzyniak i został jednym z sześciu członków rady nadzorczej banku. Koszt założenia banku (opłaty notarialne, wpisy sądowe, ogłoszenia) wyniósł 2000 marek. W 1891 roku po śmierci księdza Augustyna Szamarzewskiego urząd Kuratora Banku objął Ksiądz Piotr. Bank pomimo różnorodnych problemów związanych a to z trudnościami z rozprowadzeniem akcji na podwyższony kapitał zakładowy, a to z wycofywaniem wkładów przez spółki w związku z nieurodzajem, stratami na papierach publicznych Rzeszy z roku na rok osiągał coraz lepsze wyniki. Nie zachwiał jego funkcjonowaniem nawet zmasowany atak prasy polskiej („Orędownika”), który prawdopodobnie został zainspirowany sprytnie przez stronę niemiecką. Wydarzenie to miało miejsce w roku 1899 i spowodowało paniczne wycofywanie wkładów oraz zahamowanie wpływu nowych depozytów. Bank z tego starcia wyszedł zwycięsko, z niewielkimi tylko stratami związanymi z koniecznością upłynnienia papierów publicznych i jak zwykle wypłacił 6% dywidendy. Jednocześnie, aby odbudować zaufanie wśród spółek władze banku zaproponowały, by rewizji jego poczynań dokonał również Patronat Związku Spółek Zarobkowych. Po zażegnaniu kryzysu w szesnastym roku działalności Bank ogłosił III emisję akcji i podwyższenie kapitału zakładowego do miliona marek. W emisji tej wzięły udział 83 spółki oraz 65 osób prywatnych. Ciekawostką może być fakt, iż w tym gronie największą grupę stanowili duchowni . W 1909 roku kapitał zakładowy osiągnął kwotę 6 milionów marek. Zastanawiano się, czy nie wprowadzić akcji na giełę, ale z pomysłu tego zrezygnowano w obawie o ewentualne wrogie przejęcie przez jakiś bank Rzeszy. Przyjęto zasadę, że ¾ akcji musi należeć do Spółek, bo jest to bank stworzony dla inspirowania ich rozwoju.

W roku 1903 Rada Nadzorcza Banku na wniosek Zarządu postanowiła wyznaczyć 100 tysięcy marek do dyspozycji księdza patrona dla popierania dogodnym kredytem nowych spółek, które co prawda nie dysponowały jeszcze odowiednim majątkiem, ale dobrze rokowały i miały potencjał wzrostowy.

W latach 1890 -1913 depozyty wzrosły 18 krotnie a udzielone pożyczki 12 krotnie. W roku 1913 jego sumy bilansowe wyniosły 349 mln marek. Ksiądz Wawrzyniak zbudował prawdziwe imperium finansowe.

Piotr Wawrzyniak był przed wszystkim księdzem. Cały czas pełnił posługę duszpasterską. Jednakże władze pruskie tak były mu niechętne, iż dopiero po 26 latach jego pracy w charakterze wikariusza, zezwoliły by objął funkcję proboszcza w Mogilnie przy parafii św. Jakuba, co zresztą zostało wyjednane sprytnym fortelem u Naczelnika Rejencji przez arcybiskupa Stablewskiego oraz szmbelana Cegielskiego. Ksiądz Wawrzyniak przyjechał do Mogilna w 1898 roku i od razu rzucił się w wir pracy, gdyż okazało się, że kościół, plebania oraz cmentarz są w ruinie. Z właściwym sobie rozmachem nowy proboszcz zaczął od pokerowej zagrywki. Ubezpieczył się na życie i polisę dał jako zabezpieczenie kredytu prywatnego, którzy przeznaczył na potrzebne remonty. Ruchem tym zjednał sobie parafian. Robota ruszyła wartko, miejscowi rzemieślnicy mieli zajęciei wynagrodzenie. Wkrótce mogli podziwiać odnowione budynki oraz przebudowany na park cmentarz. Chętnie też sięgnęli do kieszeni, by powoli spłacać dług. Niejako przy okazji ksiądz wygospodarował salę na spotkania licznych stowarzyszeń katolickich działających w tym mieście. Proboszcz przebudowując plebanię założył urządzenia wodociągowe z filtrami tak u siebie, jak i w zabudowaniach poklasztornych, tym samym zainspirował władze miasta do rychłego wybudowania wodociągów, oświetlenia gazowego, położenia chodników.

Ksiądz prowadził Towarzystwo Robotników Katolickich i Arcybractwo Matek. Dla odnowienia duchowego parafii zaprosił w r. 1901 głośnego w owym czasie misjonarza, kaznodzieję O. Bernarda hr. Łubieńskiego ze Śląska, co zakończyło się dochodzeniem policyjnym na zlecenie miejscowego landrata. Urzędnik ów odczuł jeszcze raz stanowczość proboszcza po rozparcelowaniu przez Komisję Kolonizacyjną wsi Padniew i osiedleniu tam Niemców-protestantów, którzy ze zdziwieniem stwierdzili, że w centralnym punkcie została figura Matki Boskiej jako niemy protest przeciwko bytności tu innowierców. Nowi mieszkańcy prosili, by przenieść figurę do Moglina, jednakże ksiądz się nie zgodził.

Swoje pracowite życie ksiądz Piotr Wawrzyniak zakończył 10 listopda 1910 w Poznaniu. Na kilka tygodni przed śmiercią zdążył jeszcze założyć w Mogilnie „Złotą Skarbonkę” – kasę oszczędnościową dla dzieci, by symbolicznie przekazać pałeczkę następnemu pokoleniu.

Dziewięć lat później pokolenie to wraz ze swoimi rodzicami i dziadkami sfinansowało armię polską powołaną przez generała Józefa Dowbor-Muśnickiego do obrony zdobyczy Powstania Wielkopolskiego.

Dwadzieścia dziewięc lat później wnuki Bismarcka znów stanęły całym swoim orężem na Wielkopolskiej ziemi z odrobioną lekcją z „syndromu Wawrzyniaka” . Tym razem władze niemieckie, by zniszczyć tkankę społeczną i ekonomiczną budowaną przez pokolenia zastosowały rozwiązania radykalne – unicestwienie fizyczne potencjalnych przywódców oraz masowe wywózki mieszkańców wsi i miasteczek poza granice „Kraju Warty”.

 

[1] Tomaszewski Władysław: Pół wieku polskich spółek zarobkowych i gospodarczych w W. Ks. Poznańskiem, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku. Ich powstanie organizacja i rozwój od r. 1861 – 1910. Tom 1. Poznań 1912, s. 161-163.

[2] Tamże, T.2, s .17

Gazeta Toruńska, Nr 55 1889

Gazeta Toruńska nr 47 1911

ławeczka księdza Piotra Wawrzyniaka w Śremie

 

---

tagi: wielkopolska  historia gospodarcza  piotr wawrzyniak  spółki zarobkowe  banki ludowe  związek spółek zarobkowych 

	ewa-rembikowska
	18 marca 2019 23:49

44     2633    13 zaloguj sie by polubić